Шүүх, шүүгчийн эдийн засгийн баталгаа, эрх зүйн орчин /товчхон/

Эрх зүйн боловсронгуй зохицуулалт, хуулийн засаглал, хууль хэрэгжих таатай бүтэц, хариуцлагын чанд механизм, шүүгчийн эдийн засгийн баталгаа зэрэг хүчин зүйл нь ШҮҮХИЙН БИЕ ДААСАН, ШҮҮГЧИЙН ХАРААТ БУС БАЙДАЛ-ыг хангах гол нөхцөлүүд юм.

 Шүүх нь бие даасан, шүүгч нь хараат бусаар ажиллах нөхцөл, боломжоор хангагдсан байх нь шударга ёс, хуулийн засаглалыг бэхжүүлэх төдийгүй хүний эрх, эрх чөлөөний тулгуур зарчмуудыг хэрэгжүүлэх үндэс суурь билээ.

Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах дээрх нөхцлүүдээс “шүүгчийн эдийн засгийн баталгаа”-г онцлон дурьдвал:

НҮБ-ын Ерөнхий ассамблэйн “Шүүхийн хараат бус байдлын зарчмууд” 40/32 дугаар тогтоол, 2002 онд Шүүхийн удирдах ажилтаны Гаагын уулзалтаар баталсан “Шүүгчийн ёс зүйн Банголарын зарчим” зэрэг олон тооны бичгүүд нь шүүх, шүүгчийн хараат бус, бие даасан байдлыг хангах эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж, түүний эдийн засгийн баталгааг онцгойлон анхаарсан байдаг.

Монгол Улсын 2005 онд нэгдэн орсон Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцийн 11 дүгээр зүйл “шүүх, прокурорын байгууллагад хамаарах арга хэмжээ” гэсэн хэсэгт “... шүүхийн байгууллагад ажиллагсдын шударга байдлыг бэхжүүлэх, тэдгээрийн дунд авилгалд автагдах боломж бий болохоос урьдчилсан сэргийлэх арга хэмжээ авна” хэмээн зааж, гишүүн орнуудад сахин мөрдөхыг үүрэг болгожээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд шүүх, шүүгчийн хараат бус, бие даасан, шударга байдлыг тунхаглан, түүний эдийн засгийн баталгааг хангах нь төрийн нэг чухал үүрэг мөн хэмээн “Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлнэ”, “Шүүх улсын төсвөөс санхүүжинэ. Шүүх үйл ажиллагаагаа явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангана” гэж тус тус заасан.

Энэхүү заалтууд нь шүүх, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах тун чухал зарчим мөн боловч бусад хууль тогтоомжид уг зарчмыг хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх талаар нарийвчилан зохицуулалт хийлгүйгээр өдийг хүрсэн нь асуудлыг хүндрүүлсэн байна.

Тухайлбал 2002 онд батлагдсан Шүүхийн тухай хуулинд “Шүүх улсын төсвөөс санхүүжинэ. Шүүх үйл ажиллагаагаа явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангана” гэсэн  Үндсэн хуулийн заалтыг хэрхэн хэрэгжүүлэх тухай нарийвчлан зохицуулахын оронд уг заалтыг шууд хуулбарлан бичсэн байдаг

Түүнчлэн шүүхийн төсвыг хэрхэн батлах, зарцуулалтыг хэрхэн хянах зэрэг асуудлыг нарийвчлан бие даасан байдлаар зохицуулалгүй Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтын тухай хуулиар зохицуулсан нь шүүхийн хараат бус байдалд төдийлөн нийцэхгүй байсан.

Учир нь Төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтын тухай хууль нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн эрх хэмжээнд багтах төрийн болон нийгмийн үйлчилгээг хүргэдэг байгууллагуудад зориулсан хууль бөгөөд энэ хуулиар Засгийн газар өөрийн нэгж байгууллагуудын үйл ажиллагааг хянаж, гүйцэтгэлийн үр дүнг тооцож байдаг.

Харин 2012 онд батлагдсан Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулинд “шүүх  бие даасан төсөвтэй байх бөгөөд Монгол Улсын шүүхийн төсөв нь улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг байна”, “Шүүхийн ерөнхий зөвлөл бүх шатны шүүхийн үйл ажиллагааны болон хөрөнгө оруулалтын төсвийг төлөвлөн Улсын Их Хуралд шууд өргөн мэдүүлнэ” зэргээр заасан нь шүүх, шүүгчийн бие даасан, хараат бус байдлыг эдийн засгийн хувьд бэхжүүлэх эрх зүйн орчинг сайжруулахад чухал үүрэгтэй болсон.

Шүүхийн ерөнхий  зөвлөл, “Шүүгчийн цалин, хангамжийг тогтоох, үндэслэл, шаардлага”